2023 թվականի աշնանը մեծ թվով մարդիկ՝ սեպտեմբերի 19-ից սկսված Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության սրման հետևանքով տեղափոխվեցին Հայաստան: ՀՀ կառավարության տվյալներով՝ 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին ավելի քան 100.000 մարդ ժամանեց Հայաստան՝ ունենալով աջակցության կարիք նոր բնակության վայրում հաստատելու համար: Հայաստան տեղահանվածները թողեցին իրենց տները, արժեքավոր իրերը, ապրուստի միջոցները, ըստ էության՝ իրենց նյութական ունեցվածքը: Տեղահանվածները ամիսներ շարունակ կրաել էին հոգևոր և հուզական լարվածություն: Սա կարող էր լուրջ ազդեցություն ունենալ նրանց ֆիզիկական և մտավոր առողջության, ինչպես նաև նրանց սոցիալական և տնտեսական ինտեգրման վրա:
RENEW նախագիծ. RENEW նախագիծն իրականացվում է Հայկական Կարմիր խաչի ընկերության կողմից՝ Ավստրիական Կարմիր խաչի աջակցությամբ: Այն ֆինանսավորվում է Եվրոպական Միության կողմից՝ իր մարդասիրական օգնության գործողությունների միջոցով և գործում է 2023 թվականի դեկտեմբերից մինչև 2025 թվականի ապրիլը: RENEW նախագիծը նպատակ ունի բարելավել ԼՂ-ում հակամարտության պատճառով տեղահանված ընդհանուր առմամբ 15.000 կանանց, տղամարդկանց, աղջիկների և տղաների կենսապայմանները, ինչպես նաև հոգեսոցիալական բարեկեցությունը՝ Արարատի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերում: Այն կենտրոնանում է երեք ոլորտի վրա՝ հոգեսոցիալական բարեկեցության բարելավում, դրամական և վաուչերային օգնություն, ինչպես նաև ԼՂ-ից մարդկանց աշխատանք գտնելու և եկամուտ ստեղծելու հարցում աջակցություն
Առողջապահության, սոցիալական և սոցիալական աջակցության (MHPSS) աջակցություն. տարբեր միջոցառումների համադրությունը թույլ կտա ԼՂ տեղահանված բնակչությանը վերականգնվել կրած տրավմայից: RENEW նախագիծը հնարավորություն է տալիս օգտվել հոգեկան առողջության և հոգեբանական-սոցիալական աջակցության ծառայություններից՝ անհատական և խմբային խորհրդատվության, աջակցության խմբերի կազմակերպման, 24/7 օգնության գծի գործարկման, երեխաների համար անվտանգ/ուսուցողական տարածքների (Smiley-Clubs) ստեղծման և ուսուցիչների և աշակերտների համար զգայունացման դասընթացների անցկացման միջոցով:
Խմբային խորհրդատվություն. Խմբային խորհրդատվության նիստերը տեղահանված անձանց առաջարկում են աջակցող միջավայր, որտեղ նրանք կարող են հավաքվել և կապ հաստատել: Վերապատրաստված հոգեբանների կողմից վարվող այս նիստերը հնարավորություն են տալիս կիսվել փորձով, արտահայտել հույզերը և աջակցություն ստանալ հասակակիցներից: Քննարկվող թեմաներն են, օրինակ՝ «Զինված հակամարտությունների հոգեբանական հետևանքները», «Հաղթահարման ռազմավարություններ և սթրեսի հաղթահարում» կամ «Ինչպես խոսել երեխաների հետ պատերազմի և տեղահանության մասին»:
«Կյանքիս ամենատխուր օրերից մեկում Լիանան՝ հոգեբանը, ինձ ուժ տվեց իր խոսքերով և մոտեցմամբ: Նա ասաց, որ ես պետք է շարունակեմ ապրել և օգնեց ինձ հաղթահարել իմ ցավն ու կորուստը: Նա սովորեցրեց ինձ նորից ապրել», - Մարգարիտա, ԼՂ-ից բռնի տեղահանված անձ:
Սյուզաննայի դեպքի պատմությունը. Սյուզաննան կորցրել է ամուսնուն Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի ժամանակ 2023 թվականի սեպտեմբերին և այժմ ապրում է Հայաստանի արարատի մարզում իր չորս երեխաների հետ։ Նա շատ սթրեսի մեջ էր, իրեն ուժասպառ էր զգում և շատ էր լաց լինում։ Նա հաճախ էր զայրանում իր երեխաների վրա և դժվարանում էր շփվել նրանց հետ։ Նա հաճույքով մասնակցել է ARCS-ի կողմից անցկացվող խմբային խորհրդատվական նիստերին, չնայած սկզբում սկեսուրը կասկածանքով էր վերաբերվում նրա մասնակցությանը։ Նրան հատկապես դուր էին գալիս վիզուալիզացիայի վարժությունները։ Սա գործընթաց է, որի միջոցով կարելի է պատկերացնել իդեալական իրավիճակ և օգնում է կենտրոնանալ կյանքի դրական կողմերի վրա։ Նա սիրում էր երազներում պատկերացնել իր տունը Լեռնային Ղարաբաղում և մտովի տեղափոխվել այնտեղ։ Երբ ընտանիքի անդամները հարցրին, թե ինչու է նա այցելում այդ նիստերին, նա պատասխանեց, որ դրանք իրեն լավ են զգացնում, և իրեն դուր է գալիս մթնոլորտը։ Նա նշեց, որ նիստերից հետո ավելի թեթև և հանգիստ է դարձել.
«Ես ինձ ավելի հանգիստ էի զգում, երբ մասնակցում էի նիստերին։ Ես սկսեցի ավելի խաղաղ շփվել իմ երեխաների հետ և կարող եմ նրանց ավելի հասկացողությամբ արձագանքել»։
Անհատական խորհրդատվություն. Աջակցության ավելի մեծ կարիքի դեպքում առաջարկվում են անհատական խորհրդատվական հանդիպումներ: Սովորաբար տեղի է ունենում մեկ կամ երկու անհատական խորհրդատվական հանդիպում. եթե անձը ավելի մեծ կարիք ունի, կարող են առաջարկվել ավելի շատ հանդիպումներ:
Դեպքի պատմություն՝ Նարեկ (5 տարեկան տղա, տեղահանված ԼՂ-ից). ԼՂ-ից Հայաստան մեկնելը շատ սթրեսային էր Նարեկի համար։ Նա շատ էր լաց լինում և խնդրում էր տուն վերադառնալ։ Նա չէր կարողանում գիշերը միայնակ քնել, ոչ էլ ցերեկը սենյակում մենակ մնալ՝ վախերի պատճառով։ Նա հաճախ էր արթնանում գիշերը և մի քանի անգամ ջուր խնդրում։ Նրա ընդհանուր վերաբերմունքը փոխվել էր Հայաստան գալուց հետո, և նա պարբերաբար գլխացավեր ուներ։ Նրա վարքի և վերաբերմունքի այս փոփոխությունները մեծ խնդիր էին ստեղծում դպրոցում և տանը։ Նրա մայրը պնդում էր, որ նա այցելի ARCS հոգեբանի, չնայած ընտանիքի մնացած մասը դեմ էր դրան։ Նրա մայրը նշում էր, որ 6-7 անհատական սեանսներից հետո մեծ փոփոխություններ են տեղի ունեցել Նարեկի վարքագծում և բարեկեցության մեջ։ Նա սկսել է գիշերը խաղաղ քնել, նույնիսկ առանձին սենյակում մենակ։ Նա նաև հանգստացել է, և գլխացավերը աստիճանաբար անհետացել են։
Համայնքային խորհրդատուներ.
Վեց համայնքային խորհրդատուներ, որոնք բոլորը որակավորված հոգեբաններ են, աջակցում են տեղահանված անձանց խմբային և անհատական խորհրդատվական հանդիպումների միջոցով։
Լիլիթ Քարդումյան (համայնքային խորհրդատու, հոգեբան).
«Խմբային և անհատական հանդիպումների միջոցով կարևորագույն, մոտիվացնող, զորացնող արդյունքներից մեկը մարդկանց վստահության, ապագայի հանդեպ հավատի, անորոշության և կայունության զգացողության վերածնունդն է։ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված անձանց համար ամենամեծ կորուստը հաճախ ապագայի հանդեպ հավատն է։ Երբ մենք տեսնում ենք, որ նրանց աչքերին վերադառնում է հույսն ու վստահությունը, վստահությունը իրենց, ուրիշների և իրենց ռեսուրսների նկատմամբ, նրանք սկսում են հավատալ, որ կկարողանան նաև սա հաղթահարել»։
Լիանա Մուրադյան (համայնքային խորհրդատու, հոգեբան). «...երբեմն ջերմացնող է լսել (ԼՂ-ից մեր խմբի մասնակիցներին): Երբեմն մենք նույնիսկ տեսնում ենք, որ մեր մեկ ներկայությունը կարող է նրանց ցավը ուժի վերածել մեկ հանդիպման միջոցով։
Ինքնաջակցման խմբեր. Խմբային խորհրդատվության մասնակիցներին աջակցություն է ցուցաբերվում ինքնաջակցման խմբեր ստեղծելու համար, որոնք ծառայում են որպես համայնքի վերափոխման անկյունաքար և նպաստում են էական փոփոխություններին: Ինքնաջակցման խմբեր են ստեղծվում Հայաստանի 3 թիրախային շրջաններում, ընդհանուր թիվը հասցնելով 21-ի: Ինքնաջակցման խմբերը հաճույքով են հավաքվում և ուրախությամբ անցկացնում հանդիպումները՝ միմյանց աջակցելով իրենց մարտահրավերները կիսելու հարցում: Ինքնաջակցման խմբերի հանդիպումները անցկացվում են բացօթյա: Մասնակիցները կազմակերպում են բազմազան միջոցառումներ և էքսկուրսիաներ ամբողջ Հայաստանում՝ միմյանց և իրենց նոր միջավայրը ավելի լավ ճանաչելու համար: Նրանք ընդգծեցին, որ արդյունքում իրենցից շատերը դարձել են ավելի խաղաղասեր, բարեկամական և շփվող:
Ուսուցիչների վերապատրաստում. Ուսուցիչների հոգեբանական առաջին օգնության (ՀՓԲ) վերապատրաստումը կարևոր է, քանի որ նրանք հաճախ զգալի դեր են խաղում ԼՂ-ից տեղահանված ուսանողներին աջակցելու գործում, ովքեր կարող են տուժել հակամարտության սրացումից և տեղահանությունից: Ուսուցիչներին հագեցնել գենդերային և մշակութային զգայուն ՀՓԲ գիտելիքներով և հմտություններով, ինչպես նաև տրավմայի վրա հիմնված մոտեցումները թույլ են տալիս նրանց ճանաչել աշակերտների մոտ տառապանքի նշաններն ու ախտանիշները, տրամադրել նախնական աջակցություն և անհրաժեշտության դեպքում ուղղորդել նրանց համապատասխան մասնագիտական ռեսուրսների: Սա կարող է նպաստել աշակերտների համար աջակցող, դիմացկուն և խտրականությունից զերծ ուսումնական միջավայրի ստեղծմանը: 2024 թվականի մարտ-դեկտեմբեր ամիսներին 26 PFA վերապատրաստում է անցկացվել 416 ուսուցիչների համար արարատում, Արմավիրում, Կոտայքում և Երևանում:
«PFA վերապատրաստումը մեզ վստահություն և հմտություններ է տվել՝ մեր աշակերտներին Լեռնային Ղարաբաղից և տեղի աշակերտներին հուզականորեն աջակցելու համար՝ ստեղծելով ավելի հոգատար, անվտանգ և դիմացկուն դպրոցական համայնք», - ասաց վերապատրաստման մասնակից ուսուցիչը:
«PFA վերապատրաստումը շատ արդյունավետ էր, քանի որ մենք հասկացանք, որ վերապատրաստման ընթացքում ձեռք բերված հմտություններն ու մեթոդները կարող են օգտագործվել և հաջողությամբ կիրառվել առօրյա կյանքում», - ասաց վերապատրաստման մասնակից մեկ այլ ուսուցիչ:
